کمانچه

کمانچه از سازهای زهی ست که که به وسیله ی کمان (آرشه) نواخته می شود.کمانچه دارای چهار قسمت اصلی شامل: کاسه، دسته، پایه و کمان است. کاسه ی کمانچه تقریباً یک کره ی کامل است که قسمتی از آن برداشته شده و بر آن پوست کشیده شده است.دسته ی کمانچه فاقد پرده بندی بوده و کمان از جنس چوب خیزران، عناب و یا گردوست که با موهای اسب به دو سر کمان وصل شده است. در قدیم، کاسه ی کمانچه از جنس چوب جوزهندی و یا گردو  ساخته ی شد و پوستش از دلگاه وموهای کمانش ازاسب و زهش از ابریشم تهیه می شده است و در دوره های مختلف (مخصوصاً بعد از اسلام) در محافل رواج داشته است.کمانچه دارای سه زه بوده و بعد از ورود ویولن به ایران علاوه بر سه زه می، لا، ر، زه چهارمی به نام سل نیز به کمانچه افزوده شده است. زه های قدیمی کمانچه از ابریشم بوده سپس از جنس فلز و از سیم های ماندولین بوده و امروزه از سیم های ویولن در کمانچه استفاده می شود. کمانچه یکی از سازهای اصلی و قدیمی موسیقی سنتی ایران است.طول کمانچه بدون پایه ی فلزی، 65  سانتی متر است. طول دسته ی کمانچه بین 31 تا 38 سانتی متراست. قطر دسته ی کمانچه 3 الی 5/4 سانتی متر است.دسته ی کمانچه مخروطی شکل و تو پر از چوبی یک تکه است. بالای دسته ی کمانچه از چوب گردو ساخته شده است و درناحیه ی انگشت گذاری از چوب فوفل با تزئین استخوان، شاخ و صدف استفاده  می شود.

کاسه ی کمانچه به صورت چند تکه ترکی و یک تکه از جنس چوب توت یا افرا و با پوست بره، تودلی یا شکمبه گوسفند، پوشیده شده است.

قطر دهانه ی کاسه ی کمانچه  5/9 تا 10 سانتی متر و عمق آن 12 سانتی متر است. ضخامت کاسه ی کمانچه بین 5 تا 7 میلی متر است. پایه ی کمانچه که هنگام نواختن بر روی زمین قرار می گیرد و به شکل استوانه یا مخروط است، از جنس فلزاست که در امتداد دسته ی کمانچه و در پایین کاسه تعبیه می شود. یک خرک 5/4 تا 5 سانتی و با ارتفاع 5/1 سانتی متر بر روی پوست کانچه قرار می گیرد.سیم های کمانچه از روی خرک عبور کرده و به گوشی های کمانچه بسته می شود. کمان یا آرشه ی کمانچه از چوب گردو و یا نی و به طول 65 سانتی متر است. سیم های چهارگانه ی کمانچه به دو صورت کوکمیشوند:"می لا می لا"  و "ر لا ر لا".

برخی نوازندگان کمانچه برای آنکه صدای دلنشین تر و مطلوب تری از کمانچه ی خود بدست آورند، کوک ساز را یک پرده پایین می آورند. ولی از آنجا که که این شیوه عمومیت تام ندارد و اطلاق کلمه ی انتقالی به این کمانچه که قابل کوک شدن به نحوه ی دلخواه است، بی مورد جلوه می کند، از این رو کمانچه جزو سازهای انتقالی محسوب نمی شود.

نت کمانچه با کلید سل نوشته می شود و وسعت صدای آن از نت لا پایین تر از نت دو میانی ست و تا می با سه خط اضافه در بالای حامل است.البته تمامی وسعت این صدا مورد استفاده قرار نمی گیرد و معمولاَ اجراها در دو اکتاو اول آن صورت می گیرد.( لا پایین خطوط حامل با دو خط اضافه تا لا بالای خطوط حامل با یک خط اضافه)

کمانچه در رسالات و نسخ خطی ایران

نام کمانچه در بسیاری از رسالات  و نسخ خزی فارسی موسیقی آمده است.

با توجه به این که نام کمانچه در:

مجمل الحکمه ( ترجمه ی فارسی اجمالی اخوان الصفا، قرن 4 ه.ق و نیز

اشجار و اثمار(تألیف 686 ه.ق) از علاالدین علیشاه بن محمد بن قاسم الخوارزمی البخاری آمده است، این ساز قدمت زیادی دارد.

عبدالقادر بن غیبی المراغی از همه جامع تر کمانچه را در مقاصدالالحان تشریح می کند.

در رساله (موسیقی) از حاجی حسین ظهیری اصفهانی و اسرار چهارم سیوم در دانش فن موسیقی قیچک و کمانچه  ساز واحدی به شمار می آیند.

علامه شمس الدین محمد بن محمود آملی در نفایس الفنون فی عرایس العیون و در فصل گروه بندی سازها، کمانچه ی زمان خود را همان طنبور به حساب می آورد.

نظامی گنجه یی در پنج گنج ، از کمانچه و بیش از سی ساز دیگر نام می برد.

به عقیده ی ژول روانه، کمانچه ی رایج در شمال آفریقا، آلتو اروپایی ست با کوکی متفاوت.کمانچه در عراق جوزه نام دارد.

 

 

انواع کمانچه  در مناطق مختلف ایران

کمانچه شمال خراسان: کمانچه از مهم ترین سازهای رایج در شمال خراسان و در زمره ی مهم ترین سازهای این منطقه در همراهی با آواز است. تمام نوازندگان کمانچه در شمال خراسان کردهای کرمانج هستند.

نوازندگان کمانچه شمال خراسان: ولی رحیمی، نیازعلی صحرا روشن

قیجاق، قجاق، قجاق،قجق (کمانچه ی ترکمنی ) - ترکمن صحرا(گلستان):

زمان حضور قیجاق (کمانچه) در موسیقی ترکمنی بیش از 100 تا 150 سال نیست و این نوع کمانچه یک ساز مهاجر است.

نوازندگان کمانچه ترکمنی: یوسف دیبایی، بهرام بِردی کُر، طواق محمد قرینجیق

کمانچه ی کتولی:

بسیاری از تکنیک های اجرایی در کمانچه ی کتولی ، ضمن برخورداری از بعضی ویژگی های اجرایی کمانچه ترکمنی، از تکنیک های اجرایی کمانچه ی شرق مازندران متأثر است.کمانچه های منطقه ی کتول، کاسه ی طنینی پشت باز دارند.

نوازندگان کمانچه ی کتولی: حسین علی خسروی، ولی فیوج (عیسی)

کمانچه شرق مازندران:

کمانچه یکی از مهم ترین سازهای این منطقه و از عمده ترین سازها در همراهی با آوازاست. بیش تر نوازندگان کمانچه در شرق مازندران از طایفه ی گُدار بوده و هستند. کمانچه های موجود در شرق مازندران، کاسه ی طنینی پشت بسته دارند.

نوازندگان کمانچه شرق مازندران: مصطفی علیزاده، محمدتقی کتولی، خان عمو عشقی

کمانچه دامغان:

کمانچه مهم ترین ساز رایج در همراهی آوازها و ترانه های ناحیه ی دامغان محسوب می شود.اغلب نوازندگان کمانچه در دامغان و نواحی مجاور_ به دلیل تأثیر پذیری موسیقی کومِش از موسیقی شرق مازندران_ از مهاجران مازندرانی بوده اند.

نوازندگان کمانچه دامغان: اکبر منوچهری

کمانچه طالقان:

در طالقان چند منظومه ی آوازی رایج است که همراه با کمانچه و گاه با نی اجرا می شوند.

نوازندگان کمانچه طالقان: قدر الله محبی

کمانچه ی دیلمان (گیلان):

کمانچه ی گیلان از سازهای بسیار رایج در گیلان و دیلمان بوده است.کمانچه تا حدود سه دهه ی پیش به طور گسترده ای در این مناطق رواج داشت.

نوازندگان کمانچه ی دیلمان (گیلان): تراب خان، استاد فیض الله خان، اکبرخان تاجانی، قربان امیدی، رحمان نقدی، غلامعلی فلاحتکار، علی آران، علی طربی، نصرالله خوشخوان، ابرارخان خوشخوان، عزیز خوشخوان، استاد شریف پور، گیلان خوشنواز، غلامحسین فلاحتکار، عزیز مشتاق

کمانچا (کمانچه) آذربایجان شرقی:

کمانچه یکی از سازهای اصلی اجرای موغامات در موسیقی آذربایجان است. کمانچه های قدیم آذربایجان، یک وتر و دسته ی نسبتاً طولانی داشته اند.

نوازندگان (کمانچه) آذربایجان شرقی: امیر احمد راست بُد، اسماعیل چشم آذر، داوود داوری، میرعلی فرشباف یحیی پور، آیدین کاشف

کمان- کمانچَه (کمانچه) آذربایجان غربی:

کمانچه از سازهای رایج در آذربایجان غربی بوده و توسط نوازندگان تُرک، ارمنی و آسوری نواخته می شده است.کمانچه های موجود در آذربایجان غربی، کاسه ی پشت بسته دارند.

نوازندگان کمانچَه (کمانچه) آذربایجان غربی: یرواند داوودیان

موکَش ( کمانچه)- کرمانشاهان:

موکَش ( کمانچه) از قدیم در منطقه ی کرمانشاهان متداول بوده است. نواختن کمانچه اغلب در میان کولی های این منطقه رواج داشته است.ویژگی کمانچه ی لری، شیوه های اجرایی آن و ویژگی های آهنگ های لری و لَکی که با ویژگی های کمانچه سازگارتر است، باعث شده تا بخش قابل توجهی از رپرتوار نوازندگان کولی کمانچه در این منطقه، آهنگ های لری و لکی باشد.

نوازندگان موکَش ( کمانچه): علی بابا دارابی آذر، مجتبی زُهرابی

تال ( کمانچه)- لرستان:

در لرستان به کمانچه، تال می گویند. کمانچه از ساز های سنتی لرستان و مهم ترین و اصلی ترین ساز در همراهی آواز های این منطقه است.کمانچه های قدیمی لرستان دسته های بلند تر و کلفت ترداشته اند و دارای سه وتر بوده اند.

نوازندگان تال ( کمانچه): همت علی سالم، علیرضا حسین خانی

-کمونچه (کمانچه)- چهارمحال و بختیاری- شهرکرد:

در قلمرو سرزمین بختیاری کمانچه فقط در استان چهارمحال و بختیاری و بیش تر در شهرکرد و بخش ها و روستاهای اطراف آن رایج است. چنین بنظر می رسد که کمانچه از لرستان به چهارمحال و بختیاری مهاجرت کرده است.

نوازندگان کمونچه (کمانچه) چهارمحال و بختیاری: محمد طغانیان، نجف قلی ماهوری، حسین حیدری، حسین حسین زاده

کمانچه ی قشقایی(فارس):

کمانچه آخرین و تنها ساز اصیل در ایل قشقایی ست که عاشق های قشقایی از آن استفاده می کنند. آوازها، ترانه ها و داستان گویی عاشق ها با کمانچه همراهی می شده است.

نوازندگان کمانچه ی قشقایی: عاشق اسماعیل جعفری نیا، فرود گرگین پور

انواع کمانچه در نقاط مختلف جهان

کمانچه یکی از سازهای مشرق زمین، با سابقه ی بسیار زیاد است.تاریخ پیدایش ساز مبهم است. این ساز قبل از اسلام در ایران بوده است، سازی ست از جنس رباب. در خاور نزدیک هفت نوع رباب وجود داشته است. نوع پنجم رباب، کروی شکل است و کاسه ی آن را از چوب به صورت مجوف، می سازند. سپس پوست نارگیل را می تراشند و صیقلی می کنند و روی چوب آن می کشند. دسته ی آن گرد و از جنس چوب است و دارای پایه ای آهنی ست.این ساز در بسیاری از کشورهای مجاور به خصوص شبه قاره ی هند، کمانچه نام دارد.

در دایرة المعارف "لاونپاک"  به رباب کمانی اشاره می شود و گفته می شود که این ساز در اصل در هندوستان  ساخته شده است.درزان روانه، پادشاه جزیره سراندیب (5 هزار سال) سازی به نام راوانا ستروم در هند اختراع شد، که به نظر می آید آن را باید قدیمی ترین ساز آرشه ای شناخت.هنوز هم نوع ابتدایی آن در دست بوداییان می توان یافت.در این لغت نامه اعتقاد بر این است که رباب، کمانچه و ویولن از روی راوانا ساخته شده است.

ابن الفقیه در قرن سوم هجری از کمانچه نام برده است.به نظر می  رسد کمانچه در مصر، بیش از سایر کشورهای اسلامی مورد توجه بوده است، ولی عموم سازشناسان مصری و عرب اعتراف می کنند که این ساز ایرانی است.

مؤلف کنزالتحف درباره ی رباب مطالبی می گوید ولی آن را غیژک می نامد. در حالی که ابن غیبی درباره ی کمانچه و غیژک تفاوت قائل است و می گوید غیژک از کمانچه بزرگ تر است.

کمانچه در دربار ایران و حکمرانان ایوبی بوده است و با استقرار سلجوقیان، کمانچه  به فرهنگ بیزانس انتقال یافت. در مینیاتورهای بیزانسی قرن سیزدهم میلادی، کمانچه دیده می شود. یک نقاشی ایرانی مربوط به سال 1450 میلادی، تصویری رسم کرده که شیطان در حال کمانچه زدن است.

کروت زاکس از چند کمانچه نام برده است:

کمانچه عجوز، کمانچه رومی و کمانچه ی یونانی.

در هند پایه ی کمانچه از چوب یا عاج استولی در غرب از آهن است.در کامبوج کمانچه به نام " پیرمه فیدل " است.این ساز در مصر هم یافت می شود و دو سیم دارد.

نوازندگان کمانچه:

در دوره ی صفویه از استاد محمد کمانچه ای و استاد معصوم کمانچه ای می توان نام برد. و در دوره ی ناصری دوست علی خان معیر المالک، آقای علی اکبر،آقا مطلب،  خوشنواز، اسماعیل خان کمانچه کش و برادرش، باقرخان رامشگر، موسی کاشی، جواد خان قزوینی و حسین خان اسماعیل زاده، نایب علی، میرزا احمد خان، صفدر خان، اسماعیل فرزین فر، علی رضا خان چنگی، قلی خان، میرزا علی جا گنده و پسرانش( رضا، اکبر، حسن)، میرزا غلامحسین

و در دوره ی معاصر: رضا خان باربد، علی اصغر بهاری، و شاگردان علی اصغر بهاری: محمد مقدمی، علی اکبر شکارچی، مهدی آذر سینا، هادی منتظری و درویش رضا منظمی، داوود گنجه ای و محمد مقدسی